العقد الفرید (کتاب)کتاب العقد الفرید بمعنای سینه ریز بی مانند نوشته ادیب سده سوم ابن عبد ربه اندلسی در موضوع اخبار حکایت و بصورت منظوم به زبان عربی است؛هدف وی از نگارش این کتاب اساسا آن بوده است که مجموعه‌ای از معارف و آداب مشرق را در اختیار نسل جوان مغرب قرار دهد. اما علاوه بر این کتاب شامل بخشهایی مربوط به تاریخ اندلس و شاعران اندلسی نیز می‌باشد. ۱ - معرفی مؤلفابن عبد ربه، شهاب الدین ابو عمرو احمد بن محمد (۲۴۶- ۳۲۸ ق) شاعر و ادیب بزرگ اندلسی است؛ وی از دودمان بنی عباس بود، ولی چون نیای چهارمش، سالم، در ولای امیر هشام بن عبد الرحمن ، دومین امیر سلسله امویان اندلس در آمده بود، وی را « مروانی » و « اموی » می‌خوانند. وی در قرطبه زاده شد و دوران کودکی را همانجا در تنگدستی گذراند. برادر بزرگ ترش ابو بکر یحیی از فقیهان و محدثان قرطبه و از بزرگان اصحاب بقی بن مخلد بود و بعید نیست که احمد قرآن و حدیث و مقدمات ادب را نخست نزد این برادر دانشمند آموخته باشد. ابن عبد ربه، به رغم همه کششی که مشرق زمین برای دانش طلبان اندلسی داشت، از اندلس پای بیرون ننهاد اما از محضر استادان بزرگی چون بقی بن مخلد ، محمد بن عبد السلام خشنی و محمد بن وضاح که از انتقال دهندگان فرهنگ و ادب مشرق به اندلس بودند، بسیار سود جست و به یاری هوش و حافظه نیرومند خود توانست به زودی در محافل علمی قرطبه در صف فقیهان و محدثان بنشیند. اما او به شعر و شاعری گرایش بیشتری داشت و پیوسته به مطالعه کتابهای ادبی و حفظ شعر می‌پرداخت. ابن عبد ربه نخستین بار در مراسم افتتاح قصر منیه در شهرک کنتش نزدیک قرطبه که امیر محمد بن عبد الرحمن بنا کرده بود، با سرودن قصیده‌ای بلند و زیبا پیشه شاعری را آغاز کرد. از آن پس، شاعر عمر نسبتا طولانی خود را بیشتر در دربار فرمانروان اندلس گذرانید و در پرتو مدیحه سرایی برای امرا و رجال و اعیان اندلس، در سده ۴ ق، بزرگترین شاعر اندلس به شمار آمد. ملازمت دربار، مدیحه سرایی ، شرکت در مجالس بزم امیران و ندیمی آنان، ابن عبد ربه را در صف متنفذان قرطبه نشاند و توانگر گردانید. ابن عبد ربه مردی صریح و حاضر جواب بود، چندانکه گاه باعث رنجش دوستان و نزدیکانش می‌شد. از این رو برخی وی را بد زبان و خودپسند و متکبر پنداشته‌اند. زندگی مرفه و دلپذیر ابن عبد ربه از برخی حوادث تلخ و ناگوار هم تهی نبود. چند سال پیش از مرگش (ظاهرا حدود ۶ سال) مفلوج و زمین گیر شد. او این بیماری دردناک را پیک مرگ تلقی کرد و به توبه «خلصاء» روی آورد و دست از همه تعلقات شسته و به آمرزش پروردگار دل بست. آنگاه به ازای یکایک ابیات و قطعاتی که در باب دنیا و لذایذ آن سروده بود، اشعاری با نام «محمصات» (زداینده‌ها) بر همان وزن‌ها و قافیه‌ها درباره ترک دنیا و ترغیب به آخرت سرود. ابن عبد ربه از هر گونه تعصب نژادی و برکنار بود، چنانکه هنگام مقایسه اسلام با جاهلیت ، بی دینی توام با انسانیت را بر آن دینداری که از خصلت‌های انسانی تهی باشد، ترجیح می‌داد. «العقد الفرید» یگانه تالیف ابن عبد ربه بوده است که در قرون اخیر سخت مورد توجه خاور شناسان قرار گرفته است. کتاب دیگری که با عنوان « اللباب فی معرفة العلم و الآداب » به وی نسبت داده‌اند، باید تحریری دیگر از بخش «الیاقوتة فی العلم و الآداب» در کتاب «العقد» بوده باشد زیرا در منابع کهن به آن اشاره‌ای نشده است. خاندان ابن عبد ربه تا چند قرن پس از وفات او در اندلس به علم و ادب شهرت داشته‌اند. در میان فرزندان و نوادگان وی ابو عبدالله محمد بن عبد ربه، معروف به ابن عبد ربه مالقی کاتب ساکن مالقه از دیگران مشهورتر است. ۲ - معرفی کتاب«العقد الفرید» از نظر تاریخ اندلس حائز اهمیت است، زیرا مؤلف خود شاهد بسیاری از حوادثی بوده است که در کتاب ذکر شده است. و نیز از آنجا که بسیاری از منابع ابن عبد ربه از دست رفته این کتاب منبع منحصر به فرد برخی روایات تاریخی مانند اخبار مربوط به زیاد و حجاج بن یوسف و علویان است. جایگاه این کتاب به عنوان کتاب درسی ادب نیز قابل توجه است. مجموعه‌های بزرگ ادب که پس از العقد الفرید پدید آمده‌اند، عموما از این کتاب بهره فراوان برده‌اند. اما به موازات شهرت کم نظیر خود هموار، منتقدان سرسختی نیز داشته است. قلفاظ شاعر معاصر ابن عبد ربه نامگذاری کتاب را به العقد الفرید (سینه ریز بی مانند) مورد ریشخند قرار می‌داد و آن را حبل التوم (رشته سیر) می‌نامید. «العقد الفرید» به تقلید از « عیون الاخبار » ابن قتیبة نگارش یافته و مندرجات و ترتیب و عناوین ابواب آن آشکارا تحت تاثیر کتاب ابن قتیبة است. نگاهی به عناوین بخشهای «العقد الفرید» می‌تواند برآوردی از محتوای ادبی آن به دست دهد و معلوم دارد که ابن عبد ربه در این اثر خویش به کدام یک از زمینه‌های ادب پرداخته و کدام یک را فرو گذاشته است. فهرست برخی عناوین ابواب العقد که به نام گوهرهای گرانبها نامیده شده چنین‌اند: ۱. پادشاهی ۲. جنگ ، ۳. بخشش‌ها و دهشها ۴. وفدها ۵. گفت و گو با پادشاهان ۶. دانش و ادب ۷. ضرب المثل‌ها و... هدف مؤلف از نگارش این اثر، اساسا آن بوده است که مجموعه‌ای از معارف و آداب مشرق را در اختیار نسل جوان مغرب قرار دهد. اما علاوه بر این کتاب شامل بخشهایی مربوط به تاریخ اندلس و شاعران اندلسی نیز می‌باشد. ابن عبد ربه العقد الفرید را در سالیان دراز تالیف کرده و پیوسته مطالب و مندرجات بخشهای تنظیم یافته و طراحی شد، آنرا مورد افزایش و کاهش و یا آرایش و پیرایش قرار می‌داده است. اما تدوین نهایی کتاب باید در سالهای آخر عمر وی صورت گرفته باشد. منابع عمده ابن عبد ربه در تالیف این کتاب عبارتند از: قرآن ، تورات و انجیل ، ترجمه کتابهایی از ایران و یونان و هند . نیز ایام العرب و امثال العرب ابو عبیده معمر بن مثنی . از کتابهای جاحظ و مبرد نیز بسیار بهره جسته است. ۳ - ویژگی کتاباز ویژگی‌های این کتاب می‌توان به این ویژگی اشاره کرد که برخی از بخشهای آن با توجه به جامعیت و استقلال موضوع آنها، کتابهایی جداگانه به شمار می‌رود. از آن جمله است بخش نوزدهم که بحث مفصلی درباره عروض در بر دارد گذشته از این العقد از نظر تاریخ اندلس نیز اهمیت فراوان دارد چرا که مؤلف خود شاهد حوادث مذکور در کتاب بوده است. اخبار و روایات تاریخی که ابن عبد ربه از منابعی که در دسترس ما نیست نقل می‌کند، دیگر ویژگی کتاب به شمار می‌آید. از آنجا که ابن عبد ربه ، مانند ابن قتیبه ، سر آن داشته است که کتابش از گزند کهنگی در امان بماند و عامه مردم کتاب خوان از آن بهره مند شوند و دارای چنان جاذبه‌ای باشد که در سفر و حضر آن را فرو نگذارند، سخت به ایجاز می‌پرداخته و گذشته از حذف اسناد روایات و حکایات از تکرار موضوعات- حتی اگر بی فایده هم نمی‌بوده- دوری جسته و از سوی دیگر از آوردن داستانهای نکته آمیز، حتی شوخی های زننده و تعبیرات مستهجن ابائی نداشته است. ۴ - نسخه شناسی۱. نخستین چاپ «العقد الفرید» در جهان اسلام در بولاق در سال ۱۲۹۳ ق انجام پذیرفته است. این چاپ بارها همراه با تعلیقات محققان کشورهای مختلف اسلامی تجدید چاپ شده است. ۲. در حاشیه کتاب «زهر الآداب و ثمر الالباب» تالیف حصری متوفی در قیروان به سال ۴۵۳ ق، نیز به طبع رسیده است. ۳. در مصر بارها چاپ شده از جمله در سال ۱۳۰۲، ۱۳۰۵، ۱۳۱۴ و... ۴. در سال ۱۹۴۰، توسط احمد امین و احمد الزین و ابراهیم الابیاری، در قاهره به چاپ رسید. [۳]
کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ادوارد فندیک، ص۲۵۹.
[۴]
کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ادوارد فندیک، ص۳۳۹.
[۵]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، مدخل: ابن عبد ربه
[۶]
تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ج۳، ص۱۴۰.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |